Na samom početku ulice Radosava Burića, između nekadašnjeg “streljačkog” i spomenika poginulima u NOR-u, ušuškana u zelenilu, nalazi se zgrada Seizmološkog zavoda Crne Gore. Mnogi sigurno nisu znali da se ovaj zavod nalazi baš u našem naselju, pa eto prilike da se upoznamo i sa ovom važnom institucijom.
Naš sagovornik je Dr Branislav Glavatović, penzionisani dugogodišnji direktor Seizmološkog zavoda. Kada smo odlučili da predstavimo zavod, nismo znali da je naš sagovornik već u penziji. Bez obzira na to, zbog svoje posvećenosti, predanog rada i naučnih dostignuća g. Glavatović jeste i ostaće uvijek simbol ove važne institucije.
FOTO: Boris Pejović (vijesti.me)
Kada je osnovan Zavod i da li se nešto promijenilo u njegovom radu poslednjih godina imajući u vidu veliki napredak na polju savremenih tehnologija?
Odlukom Vlade Crne Gore, još prije 67 godina, osnovan je Seizmološki zavod Crne Gore sa osnovnim zadatkom osmatranja i proučavanja seizmičke aktivnosti na teritoriji Crne Gore. Tokom tih prethodnih, skoro sedam decenija, ova institucija je uspješno obavljala niz značajnih aktivnosti koje se kratko mogu opisati kao: stvaranje i razvoj tehničkih i stručnih preduslova značajnih za smanjenje štetnih posljedica eventualnih razornih zemljotresa, orijentisanih na unapređenje pripremljenosti društvene zajednice na pojavu takvih prirodnih događaja, kroz obezbjeđenje kvalitetnih saznanja i dokumentacione osnove o seizmičnosti i seizmičkoj opasnosti u Crnoj Gori.
Realizacija ovih ciljeva ostvaruje se kroz kontinuirani seizmički i geodinamički monitoring i seizmološke analize za potrebe razvoja i unapređenja ukupnog znanja o geološkim i geofizičkim procesima pripreme i događanja zemljotresa na teritoriji Crne Gore, kao i njihovog dejstva na objekte i infrastrukturne sisteme. Prije pet godina, takođe odlukom Vlade Crne Gore, ova institucija je spojena sa Hidrometeorološkim zavodom, tako da sada posluje kao Sektor za seizmologiju novog Zavoda za hidrometeorologiju i seizmologiju.
Da li ste zadovoljni opremom kojom raspolažete?
Seizmološki zavod je kroz dugi niz godina stalne modernizacije ostvario zavidan nivo u kvalitetu, gustini i performansama mreže seizmoloških stanica na teritoriji naše države. Korišćenjem vrlo osjetljivih senzora lociranih na tim stanicama, obavlja se neprekidan proces osmatranja oscilovanja tla u vidu digitalnih seizmičkih signala koji se preko dva sistema radio-telemetrijskogprenosa dostavljaju (praktično trenutno) do Seizmološkog centra u Podgorici.
Pored Nacionalne mreže seizmoloških stanica, u Seizmološkom zavodu se obavlja i registrovanje podataka sa više desetina seizmoloških stanica iz šireg okruženja, u cilju što kvalitetnijeg proučavanja procesa nastanka i prostiranja seizmičkih talasa, ali i izučavanja strukturne građe zemljine kore na prostoru Crne Gore.
U Centru se u automatskom režimu obavlja kontinuirano registrovanje primljenih seizmičkih signala, zatim automatska kompjuterska analiza i obrada podataka, kao i dalja distribucija obrađenih podataka – do brojnih sarađujućih institucija u Crnoj Gori i širem okruženju, kao i seizmoloških centara u Evropi i svijetu. Od momenta nastanka zemljotresa do završetka kompletnog automatskog procesa obrade i distribucije finalnih obrađenih podataka obično ne prođe više od nekoliko minuta.
Karakteristike svih zemljotresa koji su se osjetili na području Crne Gore redovno se publikuju na posebnom internet portalu Seizmološkog zavoda www.seismo.co.me, gdje mogu da se pronađu i druge interesantne informacije o seizmičnosti Crne Gore, fenomenologiji zemljotresa i sl.
Na osnovu kapaciteta koji su razvijani i unaprijeđivani tokom prethodnih decenija savjesnog rada koji je uvijek bio prožet značajnom dozom entuzijazma, raniji Seizmološki zavod, danas Sektor za seizmologiju Zavoda za hidrometeorologiju i seizmologiju, predstavlja jednu od vrlo savremenih institucija, čija se efikasnost, kvalitet rada i ukupan doprinos u svojoj djelatnosti mogu porediti sa sličnim institucijama razvijenih država Evrope.
Na koji način se mjere seizmičke aktivnosti i da li postoji posebna metoda obrade podataka koju koristite ili je ta metoda ustanovljena nekim svjetskim standardima?
Na ukupno 37 lokacija na teritoriji Crne Gore raspoređeni su specijalni senzori koji registruju razne parametre oscilovanja tla prilikom događanja zemljotresa (brzinu, ubrzanje i samo pomjeranje tla). Te informacije o oscilovanju tla se prevode u digitalni oblik i preko dvije nezavisne radio mreže praktično trenutno prenose u registracioni centar koji se nalazi u poslovnom objektu Zavoda u Podgorici na Zabjelu.
Kao što smo već naglasili, u akvizicionom centru u Zavodu u realnom vremenu se prikupljaju podaci sa stanica na teritoriji Crne Gore, ali i većeg broja stanica iz cijele južne Evrope. Podaci se automatski smještaju u bazu podataka vrlo velikog kapaciteta od 40 hiljada gigabajta (40.000 GB). Istovremeno, pet kompjuterskih servera obavljaju automatsku analizu prispjelih podataka primjenom vrlo složenih programa, sa ažurnošću od 100 puta u jednoj sekundi, u cilju prepoznavanja seizmičkih talasa nastalih dejstvom zemljotresa na teritoriji Crne Gore, ali i nešto jačih zemljotresa u cijeloj Evropi, kao i cijelom svijetu.
Proces uspješnog prepoznavanja se završava proračunom lokacije zemljotresa (epicentra) zatim njegove jačine (magnitude – kao energetske mjere u Rihterovim jedinicama i intenziteta – kao mjere dejstva zemljotresa na građevinske objekte, izražene u Merkalijevoj skali), izradom karata sa položajem epicentra i rasporedom površina sa maksimalnim dejstvom zemljotresa, zatim slanjem svih podataka na internet prezentaciju Zavoda, kao i brojnim stručnim institucijama u Crnoj Gori i svijetu. Cijeli proces se završava za samo nekoliko minuta.
Naknadnu provjeru automatske obrade i kvalitetniju obradu vrši dežurni seizmolog u okviru redovnih, svakodnevnih procedura, a kod konačne obrade se formira i završni seizmološki bilten, koji sadrži sve bitne stručne informacije o tom zemljotresu i koji se distribuira u brojne sarađujuće stručne seizmološke institucije širom svijeta.
Treba naglasiti da smo najveći dio opisanih procedura razvili u originalnom obliku u našem Zavodu, pri čemu se tokom niza godina ispostavilo da su ta rješenje naprednija od mnogih drugih, komercijalnih na tržištu.
Kakve su trenutna i istorijska seizmičnost na teritoriji Crne Gore?
Tokom bliže i dalje istorije, Crna Gora je više puta bila pogođena snažnim i katastrofalnim zemljotresima. Tako, na primjer, jugozapad Crne Gore je u brojnim trusnim katastrofama nekoliko puta bio razaran tokom perioda XIV-XX vijek. Godine 1905. krajnji jugoistok Crne Gore bio je zahvaćen velikim razaranjima izazvanih skadarskim zemljotresom. Posljednji razorni i katastrofalni zemljotres na ovom području dogodio se 15. aprila 1979. godine, sa epicentrom u podmorju Jadrana, na oko 15 km od obale, u regionu gradova Bar – Ulcinj. Ovaj zemljotres je odnio ukupono 136 ljudskih žrtava i načinio ogromnu materijalnu štetu, razarajući brojne, kako stare, tako i nove građevinske objekte, kako individualne, tako i hotelske kapacitete i privredne resurse na cijelom crnogorskom primorju. Zemljotres je primorsku oblast zahvatio sa intenzitetom IX stepeni Merkalijeve (MCS) skale, zaleđe primorja sa intenzitetom VIII, a najveći, preostali dio Crne Gore, sa intenzitom VII stepeni.
Nakon ovog zemljotresa, saglasno rezultatima intenzivnih višegodišnjih istraživanja njegovih efekata na tlu i građevinskim objektima, kao i na bazi prethodnih rezultata svjetskih proučavanja ovog prirodnog fenomena, pripremljeni su odgovarajući tehnički propisi za građenje u seizmičkim uslovima, koji važe i danas. Ovi propisi deklarišu metode koje je neophodno primijeniti u fazama projektovanja građevinskih objekata visokogradnje, obuhvatajući sve objekte sa visokim rizikom od oštećenja, zatim zgrade predviđene za masovan boravak ljudi, stambene zgrade, hotele itd.
Ako se režim događanja snažnih zemljotresa posmatra izolovano, često bi se mogao izvesti pogrešan zaključak o neuobičajenom ponašanju naše planete – u periodima značajnog zatišja ili u periodima eruptivnog pražnjenja seizmičke energije. Međutim, ako seizmičnost posmatramo u nešto dužem intervalu, zaključak je sasvim drugačiji. Može se zapravo konstatovati da prosječan broj snažnih, kao i onih slabijih zemljotresa, u periodu od nekoliko godina (a posebno u intervalu od nekoliko desetina godina i više) ne prelazi uobičajene granice. Zaista, tokom vremena dolazi do izvjesne (nekad i značajne) depresijacije intenziteta seizmičkih zbivanja, ali se nakon određenog vremena taj deficit oslobođene seizmičke energije redovno nadoknadi u vidu povećanja seizmičnosti u narednom, kratkoročnom periodu.
U Crnoj Gori i neposrednom okruženju, prosječno se tokom godine dogodi oko 300 zemljotresa iznad Rihterove magnitude 2, ali u nekim godinama taj broj može da premaši cifru od nekoliko hiljada. Uporedna statistika prosječnih događanja zemljotresa različite jačine u cijelom svijetu i kod nas, prikazana je u tabeli.
Inače, aktuelna seizmička situacija u Crnoj Gori je relativno mirna. Izvjesno pojačanje seizmiičke aktivnosti ovih dana registrujemo u blizini Ulcinja, kao i na krajnjem jugu Albanije. Kao što smo već pomenuli, najznačajnija seizmička zbivanja na teritoriji Crne Gore i šireg okruženja redovno publikujemo na svojoj internet prezentaciji zajedno sa drugim interesantnim informacijima iz oblasti seizmologije.
Sve analize seizmičnosti, bazirane na karakteru tektonske aktivnosti regiona južnih Dinarida i južnog Jadrana, koje su utvrđene dugogodišnjim osmatranjem tog prirodnog fenomena, ukazuju da je realno očekivati da se i u narednom periodu na prostoru južnog dijela Crne Gore ponovo dogode zemljotresi sa maksi- malnom magnitudom između 6 i 7 jedi- nica Rihterove skale, zatim u centralnom dijelu sa magnitudom između 5 i 6, a u sjevernom između 4 i 5 jedinica te skale. Imajući u vidu činjenicu da neka ranije aktivna žarišta miruju već dugi niz godina, opravdano je očekivati da se u tim regionima ponovo jave jači zemljotresi u relativno bliskoj budućnosti.
Da li je moguće predvidjeti zemljotres i uz koji procenat tačnosti?
Kao što vaši čitaoci sigurno već znaju, još uvijek je nerealno davati kratkoročne prognoze zemljotresa koje pretpostavljaju utvrđivanje mjesta i vremena (sa tačnošću jednog dana) događanja sljedećeg snažnog zemljotresa. Ta nerealnost proističe iz velike kompleksnosti fenomena pripreme i događanja zemljotresa, kao i velike složenosti geološke sredine u kojoj se priprema zemljotresa obavlja, ali i usljed činjenice da još uvijek ne poznajemo izvjesne faktore tog cijelog procesa pripreme i događanja zemljotresa. Iako je savremena Seizmologija značajno uznapredovala u tom pravcu, posebno posljednjih nekoliko decenija, nakon uvođenja digitalnog metoda registrovanja i obrade podataka o zemljotresima, njen konačni cilj – uspješna kratkoročna prognoza zemljotresa, još uvijek nije ostvaren.
Smatrate li da se u Crnoj Gori vodi dovoljno računa o statici objekata prilikom njihove izgradnje?
To pitanje je svakako prirodnije uputiti stručnjacima koji se bave projektovanjem i kontrolom projektovanja i izvođenja objekata u Crnoj Gori. Ipak, mislim da se generalizovan odgovor na to pitanje ne može olako dati – naime, zavisno od važnosti objekta svjedoci smo različitih primijenjenih rješenja u tretmanu pitanja seizmičke sigurnosti objekta. Ipak opšte stanje upućuje da tekuća i doskorašnja praksa građenja objekata ukazuje na prilično pojednostavljen i rutinski odnos. U mnogim slučajevima i ovakva ocjena bi mogla biti ocijenjena kao blaga.
Kada su u pitanju standardi u projektovanju objekata u seizmički aktivnim područjima – naši važeći propisi su već prilično zastarjeli. Tema unapređivanja i usaglašavanja naših propisa sa važećim normama u Evropskoj uniji je već neko vrijeme predmet pažnje i nadležnog ministrstva, Inženjerske komore, Instituta za standardizaciju i Građevinskog fakulteta, koji preduzimaju značajne aktivnosti na prevođenju i usaglašavanju tih propisa (tzv. Eurokodova) sa uslovima kada je u pitanju projektovanje seizmički otpornih konstrukcija). Pretpostavljam da će do početka naredne godine, taj savremeni standard u projektovanju biti primijenjen i u našoj zemlji, što će obezbijediti veći kvalitet i sigurnost objekata, posebno prilikom događanja novih jakih zemljotresa, na koje se uvijek mora računati.
Da li se građani obraćaju za savjet prilikom izgradnje u nekim rizičnim područjima?
Način projektovanja u seizmičkim uslovima u Crnoj Gori regulisan je posebnim pravilnikom. Naša institucija utvrđuje tehničke parametre potrebne za proračun konstrukcije objekata, što je uglavnom sadržano u javnim dokumentima, kao što su karte seizmičke reonizacije, karte očekivanih maksimalnih intenziteta zemljotresa i ubrzanja tla, odnosno karte seizmičkog hazarda, kao i posebne, detaljne karte seizmičke mikroreonizacije urbanih djelova svih opština Crne Gore. Poštovanje tih parametara od strane projektanata, u kontekstu pomenutih propisa, obezbjeđuje visok stepen bezbjednosti projektovanih objekata.
Izgradnja individualnih porodičnih objekata ne obavezuje na poštovanje standarda seizmičke bezbjednosti, tako da se vlasnici tih objekata ponašaju saglasno svom nahođenju ili iskustvu drugih. Resorno Ministarstvo održivog razvoja i turizma je svojevremeno najavilo izradu posebnih preporuka za projektovanje takvih objekata i njihovu izgradnju u seizmičkim područjima Crne Gore, ali mislim da te preporuke do sada nijesu utvrđene.
Koji je najbolji savjet koji možete dati građanima ukoliko se suočimo sa zemljotresom?
Ne postoje univerzalna pravila za zaštitu od neposrednog dejstva zemljotresa ukoliko se nađemo u objektu. Principijelno se za takve okolnosti savjetuje niz postupaka koji zavise od specifičnosti situacije.
Naime, ukoliko se nalazimo u manjim zgradama (privatne kuće i najviše dvospratne zgrade) uputno je što prije napustiti objekat poslije prvih snažnih oscilacija, s obzirom na to da nekoliko sekundi nakon prve serije seizmičkih talasa (bržih, tzv. longitudinalnog tipa) pristižu nešto sporiji, ali znatno snažniji i razorniji talasi (tzv. transverzalnog i površinskog tipa) a istovremeno, tokom ponavljanih oscilacija tla, objekat postaje sve ranjiviji, odnosno skloniji oštećenjima.
Nasuprot tome, kod viših objekata (sa većim brojem spratova) vrlo je opasno u prvim trenucima zbivanja zemljotresa pokušavati napuštanje zgrade: na primjer korišćenjem lifta, stepeništa i sl. s obzirom na to da su to najranjiviji djelovi zgrade u takvim okolnostima. Treba u unutrašnjosti stana potražiti najsigurnije mjesto koje će nas zaštiti od pada visećih predmeta, maltera sa zidova i sl. – kao što su jači stolovi, otvori za vrata na nosećim zidovima.
Svakako da se najbolja zaštita od zemljotresa ostvaruje u fazi samog projektovanja i izgradnje objekata – konsultovanjem stručnjaka i poštovanjem propisa i pravila struke.
Intervju je prvi put objavljen u trećem broju časopisa Glas Zabjela, maja 2017. godine
