Rakete u oblacima sjećanja

U vrijeme razrade ideje o pokretanju časopisa Glas Zabjela, krajem decembra 2016. godine, Skupština Glavnog grada Podgorice donijela je Odluku o izmjenama i dopunama Detaljnog urbanističkog plana (DUP-a) Stambena zajednica VII Stara Varoš u Podgorici koji se odnosi na prostor omeđen ulicama 27. marta, Princeze Ksenije i Vojislavljevića na Zabjelu. Da bolje približimo o kojem prostoru se radi – u pitanju je dio Zabjela u blizini nekadašnje fabrike „19. decembar”.

U ovoj zoni planirane su dvije nove urbanističke parcele na kojima je, u zavisnosti od potreba i planova nadležnog i resornog ministarstva, planirana izgradnja objekata namijenjenih obrazovanju, nauci i socijalnoj zaštiti. Planiran je i značajan broj zelenih površina, a u centralnom dijelu i sportsko rekreativni prostor za igru djece.

Sigurni smo da će realizacija ovog plana obradovati svakog stanovnika Zabjela, a posebno učenike JU OŠ „Oktoih” sa okolnog područja – Lamela, koji više neće prelaziti preko građevinskog otpada i razbacanog smeća.

Od svega ovoga danas je izvjesna samo izgradnja stambene zgrade privatnog investitora i to tik uz fabriku, ali u to vrijeme nas je ova vijest podstakla da saznamo više o staroj fabrici koja se nalazi u ovom dijelu Zabjela.

Iako je fabrika „19. decembar” odavno zatvorena, njeni dimnjaci su svjedoci jednog prošlog vremena, divnih ljudi koji su u njoj radili, a posebno izuzetno kvalitetnih i nadaleko poznatih proizvoda – protivgradnih raketa koje su proizvedene baš u njoj.

Da bismo je sačuvali od zaborava u nastavku ove priče objavljujemo veći dio teksta koji nam je pripremio tehnički direktor fabrike „19. decembar” – Božidar Bobo Zeković, a koji i danas sa vidnim profesionalizmom, ali i ushićenjem, priča o bivšoj fabrici protivgradnih raketa.

Iako nam gospodin Zeković to nije rekao, mi smo saznali da su on i inžinjer Mato Marović, kao konstruktori protivgradnih raketa, dobitnici Nagrade oslobođenja Titograda „19. decembar”, za 1979. godinu, što je bila izuzetna čast kako onda tako i danas.

Septembra 1979. godine počele su konkretne aktivnosti na osnivanju fabrike „19. decembar” u Titogradu. Slobodan Filipović i Branko Radović, predsjednik i potpresjednik Skupštine opštine Titograd, procijenili su da je projekat „Fabrika protivgradnih raketa“ dobar, realan, sa povoljnim ekonomskim i društvenim efektima. Nevelika hala fabrike u julu 1980. godine zablistala je na Zabjelu, najavljujući početak poduhvata. Smještena je u nekadašnjem fabričkom krugu fabrike „Elastik”, koja je prethodno preseljena na novu lokaciju, mada je tu već radilo preduzeće „Energomontaža“.

Ambijent je zaista bio fabrički. Visoki zidani dimnjak od cigle, jedini u Titogradu, podsjećao je na tradicionalne fabrike, ulivao poštovanje i budio nostalgiju za vremenima teškog, ali nadahnutog rada i izgradnje. Ograda od fasadne opeke pojačavala je utisak ozbiljnosti, ali sam krug bio je jako zapušten. „Energomontaža“ je ljubazno dozvolila da jedan udaljeni kutak fabričkog kruga (ledina prekrivena otpadom) bude prostor za buduću fabriku raketa i pristala je da dijeli sa njom postojeću lokaciju. Novo proizvodno preduzeće dobilo je ime „Fabrika protivgradnih raketa 19. decembar“ i svečano je pušteno u rad na dan oslobođenja glavnog grada, 19. decembra 1980. godine.

Protivgradna raketa, osnovni proizvod fabrike, dobila je oznaku TG-10.

Zašto proizvodnja protivgradnih raketa?

Sedamdesetih godina na području SFRJ bio je uspostavljen sistem protivgradne odbrane u svim republikama, osim u Crnoj Gori. Sistem protivgradne odbrane sačinjavaju meteorološki radari koji osmatraju određeno područje, rakete i lansere raspoređene na tom prostoru, logistiku za skladištenje, transport i lansiranje raketa, smještaj operativnog osoblja, radio opremu za konstantnu i pravovremenu komunikaciju radarskih centara i lansirnih mjesta, i naravno, veoma obrazovano, dobro pripremljeno i odgovorno osoblje.

Protivgradna raketa u tom sistemu ima ulogu transportnog sredstva koje dostavlja specijalni hemijski protivgradni reagens na određeno mjesto u radarom uočenom gradonosnom oblaku i tamo ga rasprši. Pošto je broj čestica reagensa, koji biva ubačen u oblak pomoću raketa, ogroman, zrna leda koja se formiraju oko njih ne mogu da budu velika (spriječavaju rast veličine jedno drugome). Znači, reagens koji nosi raketa ne razbija oblak eksplozijom, nego spriječava formiranje krupnih zrna grada, a pospješuje formiranje sitnih. Sitna zrna leda na putu do zemlje se potpuno istope ili su bezopasna.

Međutim, sistem protivgradne odbrane u Jugoslaviji zasnivao se na protivgradnoj raketi SAKO-6, koju je proizvodio MTRZ „Sava Kovačević“ – Tivat. Sistem je projektovan, prema deklarisanom, 6 kilometara vertikalno. Naknadnim tačnim mjerenjima utvrđeno je da ta raketa ima vertikalni domet od svega 3 kilometra. To je iz osnova remetilo koncepciju sistema protivgradne odbrane i smanjivalo njegove efekte zaštite. Zato se pojavila hitna potreba za raketom velikog dometa, iznad 8 kilometara jer bi takva raketa davala optimalnu zaštitu od grada.

Protivgradni sistem je imao veliku godišnju potrošnju raketa, prosječno oko 30.000 komada. Cijena jedne rakete kretala se oko 200 američkih dolara. Proizvodnja raketa je stoga bila veoma atraktivna. Mnoge velike fabrike i naučno-tehnički instituti nastojali su da je ostvare. Međutim, problem proizvodnje ekonomične i kvalitetne rakete velikog dometa (preko 8 kilometara) bio je izuzetno težak i u konstrukcionom i tehnološkom pogledu.

Inžinjer Božidar Bobo Zeković definisao je novu koncepciju konstrukcije protivgradne rakete koja može ostvariti velike domete, a da zadovolji zahtjeve izvodljivosti, kvaliteta i ekonomičnosti. Nova koncepcija protivgradne rakete patentirana je pod nazivom „Dvodjelna protivgradna raketa“.

Inžinjer Mato Marović postavio je tehnološku osnovu izrade raketnih motora od poliesterske smole armirane staklenim vlaknima. Dva inžinjera su definisali konstrukciju i tehnologiju proizvodnje, a jugoslovenska stručna javnost je sa velikom pažnjom pratila rad na razvoju nove protivgradne rakete u Titogradu, uz jedinstven stav da se radi o sjajnom rješenju koje može dati optimalne rezultate u protivgradnom sistemu SFRJ.

Stoga se sa nestrpljenjem očekivao početak njene proizvodnje i provjera u praksi.

Proizvodnja – razvoj, uspjesi i teškoće

Na dan svečanog otvaranja, 19. decembra 1980, fabrika je imala osnovni prostor, dio opreme, dio alata i materijala potrebnih za početak proizvodnje uz minimalne troškove. Primljeno je tada i prvih 10 tehničara za obuku i rad. Oni su sa dvojicom konstruktora činili početni proizvodni tim. Formirana je i minimalna grupa administravnih radnika.

U 1980. godini proizvedeno je i prodato oko 3.000 raketa, u 1981. – 5.000, 1982. – 8.000, a 1983. – 11.000 raketa. U međuvremenu je u fabrici „19.decembar“ konstruisan i lanser za protivgradne rakete pa je uz rakete počela i njihova proizvodnja.

Međutim, u jesen 1984. godine počinju velika iskušenja za fabriku. Uočeno je da kvalitet raketnih motora opada vremenom. Postojala je opasnost da cjelokupna proizvodnja motora tokom zimskih mjeseci postane neupotrebljiva (škart). Na pomolu je bio prestanak rada fabrike, a uzrok neispravnosti bio je neuhvatljiv. Pravilo da jedna nevolja nikad ne dolazi sama pokazalo se tačnim. Fabriku „19. decembar“ je u tom periodu napustilo skoro kompletno tehničko rukovodstvo sa znatnim brojem inžinjera i ključnih radnika, a na to se nadovezao i požar koji je u potpunosti uništio proizvodnu halu, mašine i reprodukcioni materijal u njoj. Požar se dogodio neposredno pred novu 1985. godinu, a 2. januara te godine u Titogradu je pao snijeg od 80 cm visine. Valjda da pokrije tužne, počađale ostatke montažne proizvodne hale.

Sjajnom organizacijom, nevjerovatnom motivisanošću i energijom zapošljenih, danonoćnim radom, osposobljeni su za proizvodnju do tada nekorišćeni prastari, limeni hangari u krugu fabrike, izvučene su i remontovane mašine iz izgorele hale, reciklirano je dosta reprodukcionog materijala. I najvažnije, pronađen je uzrok neispravnosti raketnih motora. Primijenjeno je novo rješenje konstrukcije raketnog motora i ostvarena njegova besprekorna funkcija. Nevjerovatno ali istinito, iz pepela je nikla nova, proširena i modernija fabrika „19.decembar“.

Entuzijazam i motivisanost su nastavljeni i uspjelo je. U toj preteškoj godini rada proizvedeno je 20.000 protivgradnih raketa.

Trend rasta potražnje raketa TG-10 je nastavljen u narednim godinama. Tokom 1987. godine proizvedeno je 40.000 raketa. Fabrika „19.decembar“ ustalila je kvalitet proizvoda pa se okrenula i razvoju. Osvojeni su novi proizvodi iz raketne tehnike: signalne pomorske rakete, raketni bacači konopca, modelarski raketni motori. Napravljen je pogon za proizvodnju pirotehničkih hemikalija, osvojena je proizvodnja raketnog goriva.

Za potrebe kontrole kvaliteta proizvodnje napravljeni su moderna hemijska laboratorija i opitni raketni centar. Ostvarena je jaka, plodna saradnja sa Univerzitetom „Veljko Vlahović“. Profesor dr. Petar Živković je u fabrici ,,19.decembar” postavio proizvodnju amonijumperholorata, osnovne sirovine za proizvodnju raketnih goriva, a profesor dr. Zoran Mijanović napravio je elektronski mjerni instrument za raketne motore. Napravljeni su savremena alatnica i pogon za održavanje opreme. Izgrađena je fabrika pomorskih signalnih raketa u Plavu.

Fabrika je uvijek poslovala rentabilno i ekonomično. Kompletnu svoju proizvodnju i rad finansirala je od prihoda na tržištu

Nije bilo kreditnih zaduženja, a unutrašnji razvoj finansiran je iz sopstvenih sredstava.

Sa rastom obima proizvodnje broj zaposlenih u fabrici „19.decembar“, od početnih 20, na dan osnivanja, porastao je na 300 u 1989. godini. Oko 50 radnika je bilo sa visokom i višom stručnom spremom. Plate su bile redovne, kreativni radnici finansijski su nagrađivani za svoja inovativna rješenja, a fabrika je dijelila bar jednu platu viška godišnje. Primanja su bila najveća u Titogradu. U fabrici „19. decembar“ zaposlenima je dodijeljeno oko 40 stanova, dati su krediti za izgradnju oko 15 kuća. Fabrika je imala restoran društvene ishrane (besplatan). Svi zaposleni su imali pravo na sedmodnevni plaćeni boravak u elitnim odmaralištima SFRJ. Zaposleni su imali mogućnost usavršavanja, doškolovanja, posjete sajmovima, da koriste bogatu tehničku biblioteku.

Fabrika je svesrdno pomagala sport i sportiste. Tako su njeni radnici bili Dejan Marović, slavni bokser i sjajna ličnost i Rade Šaković, sjajan fudbaler i divna osoba, obojica sa Zabjela.

Nažalost, 1989. godine i fabriku zahvatila je stihija. Titogradska fabrika protivgradnih raketa „19. decembar“ je dugo i bolno odumirala, a njena prelijepa, moderna Omladinska fabrika signalnih sredstava u Plavu nikad nije proradila. Sve dok jednog dana, protivgradne rakete jugoslovenske proizvodnje nisu otišle, zajedno sa vremenom sa kojim su i došle, i završile na svoje konačno odredište – u oblacima sjećanja.

Intervju je prvi put objavljen u drugom broju časopisa Glas Zabjela, marta 2017. godine